Op zoek naar de mens achter de misdadiger – Schift

De Nederlandse filmstudent Daniel Abma baarde in Duitsland opzien met een film over de reïntegratie van jeugddelinquenten, onder wie een neo-nazi. In Nach Wriezen gaat hij op zoek naar de mens achter de misdadiger en roept hij indirect vragen op over de instanties die de ex-gedetineerden begeleiden. In oktober ging in Leipzig zijn tweede documentaire in première, over Nederlandse senioren in Benidorm. Interview met een bevlogen regisseur.

In de Brandenburgse hoofdstad Potsdam is op filmpark Babelsberg de Hochschule für Film und Fernsehen Konrad Wolf gevestigd, de filmacademie uit de voormalige DDR. De Nederlandse filmstudent Daniel Abma (1978) en ik zitten in een overblijfruimte op de tweede verdieping van het modern vormgegeven gebouw, op de sofa die studenten kunnen gebruiken om op te slapen als ze de hele avond aan een film hebben gewerkt en in de school willen overnachten.

Een dag eerder zag ik zijn film Nach Wriezen, over de reïntegratie van jeugddelinquenten. Sommige scènes staan op mijn netvlies gebrand. Ik probeer me voor te stellen hoe zo’n film in Nederland zou aankomen. Afgaand op de beroering waarvoor de vervroegde vrijlating van Volkert van de G. zorgt zou deze documentaire zou in Nederland ongetwijfeld tot hoog oplopende discussies leiden en opiniewebsites op hun grondvesten doen schudden. In Nach Wriezen komt namelijk ook een moordenaar op vrije voeten. Hij is één van de drie gevangenen die Abma drie jaar lang na hun vrijlating volgt. De filmstudent wilde weten waarom tachtig procent van de gevangenen weer op het criminele pad belandt en in de gevangenis terugkeert.

Daniel Abma groeide op in Drenthe, volgde de Pabo en verhuisde vervolgens naar Amsterdam om cultuurwetenschappen te studeren. Hij ontving een studiebeurs waarmee hij een jaar in Berlijn mocht verblijven. ‘Ik wilde de studie wel afmaken, maar na een jaar ben ik in Berlijn blijven hangen’ vertelt hij. ‘Ik vond al snel een baan die bij mij paste, werken met film en media. In Amsterdam werkte ik bij de schooltelevisie van AT5 en ik had mijn Pabo-achtergrond. Hier kon ik beide gebieden combineren. Het beroep kende ik in Nederland niet, dat je als jeugdwerker films met jongeren  maakt. Dat heet hier Medienpädagogik.’

Zeven jaar lang werkte hij als mediapedagoog. Film diende als middel om jongeren in Berlijn en Brandenburg niet te laten ontsporen. ‘De jongeren moesten interviews voorbereiden, het geluid verzorgen, monteren en alles wat er bij het maken van een film komt kijken. Zo waren ze op een indirecte manier met het thema bezig. We spraken dan bijvoorbeeld met mensen die tegen neonazi’s waren. Normaal zouden die jongeren nooit met die mensen in contact komen. Na zo’n project waren ze heel trots op de film en lieten die aan iedereen zien. Aan hun ouders, aan hun vrienden, noem maar op. Dat was mijn werk. Totdat goede vrienden van mij zeiden: ‘Daniel, die films van jou… Zou je niet naar de filmacademie willen?’’

Vijf jaar geleden meldde Abma zich aan bij de filmschool in Potsdam. Hij werd meteen aangenomen. ‘Ik wilde nooit die richting op maar het was een opeenvolging van gebeurtenissen’, lacht hij. ‘Achteraf is alles logisch.’ In het eerste jaar leerde hij hoe je een documentaire maakt, het tweede jaar stond in het teken van de speelfilm. Op de academie ontstond Nach Wriezen, de film die in 2012 in Leipzig in première ging, bij het IDFA in 2012 een nominatie bij de studentencompetitie in de wacht sleepte en vandaag de dag nog steeds op diverse festivals prijzen wint.

Marcel

De moordenaar uit Nach Wriezen heet Marcel (25). Hij is één van de drie gevangenen die Daniel Abma in beeld brengt. Marcels moord deed in 2002 heel Duitsland opschrikken. In de documentaire zit Marcel samen met zijn vriendin op de bank. Zij leest een krantenbericht voor:

‘Voorwaardelijk vrijgelaten. Moordenaar van Potzlow niet meer in de gevangenis. Neuruppin. De hoofddader in de moordzaak Potzlow is op vrije voeten. Dat bevestigde de officier van justitie van Neuruppin op vrijdag. De intussen 25-jarige Marcel S. is al enkele weken geleden voorwaardelijk uit de strafgevangenis Wriezen vrijgelaten. De destijds 18-jarige Marcel S. werd in 2003 voor moord en zwaar lichamelijk geweld tot achteneenhalf jaar jeugdgevangenis veroordeeld. Hij had in Potzlow als hoofddader de 16-jarige Marinus Schöberl meerdere uren gemarteld en gedood. Daarbij sprong Marcel S. met een zogenaamde stoeprandkick – zoals deze in de Amerikaanse speelfilm American History X wordt getoond – op zijn hoofd. Daarna dumpten de drie rechts-extremisten het lijk in een gierput. De zaak zorgde in heel Duitsland voor ontzetting.’

Op het voorlezen van het bericht volgt in de film een stilte. Dan klinkt de stem van Daniel Abma, die op rustige toon zegt: ‘Klopt alles wat erin staat?’ ‘Ja, dat is allemaal correct’, antwoordt Marcel. Weer is het even stil. De kijker weet nu met wie we te maken hebben.

De bizarre moord inspireerde de Duitse regisseur Andres Veiel tot het maken van het theaterstuk en de film Der Kick (2006). In hetzelfde jaar verscheen de documentaire Zum falschen Zeit am falschen Ort van filmstudente Tamara Milosovic, waarin zij de omgeving van het slachtoffer in beeld brengt. Zijn vrienden, zijn familie en de hele situatie in het onheilspellende dorpje. ‘De moord kwam tot stand door een samenloop van omstandigheden maar de omstandigheden zijn niet veranderd’, zegt Abma.

Moordenaar Marcel gedraagt zich in Nach Wriezen voorbeeldig. Hij wandelt met zijn vriendin hand in hand door de sneeuw, hij wordt vader, hij bezoekt keurig zijn therapie-uurtjes en doet veel moeite om aan het werk te komen. Ik denk aan de familie van het slachtoffer en aan de dorpsbewoners. Hoe zouden die op deze beelden reageren? ‘Ik heb overwogen een brief aan de ouders te schrijven. Later heb ik begrepen dat de moeder al tijdens het proces is overleden en dat de vader zich als een kluizenaar heeft teruggetrokken. Ik dacht niet dat hij een bezoek van mij op prijs zou stellen. Stel je voor, jij bent de vader en daar komt opeens iemand die zegt: ‘Hallo, ik heb een film gemaakt over de moordenaar van uw zoon’. Daar zit die man toch niet op te wachten.’

De film lijkt een mild beeld te scheppen van de moordenaar, maar schijn bedriegt. Dat wordt vooral duidelijk in de scène waarin Marcel en zijn vriendin thuis aan de keukentafel zitten. Marcel legt uit waarom zijn baby niet in beeld mag. ‘Berlijn stikt van die idioten en freaks. Die kinderverkrachters worden altijd vrijgelaten en dan slaan ze weer toe. En de regering doet hier niets tegen, dat begrijp ik niet,’ zegt hij met een stoïcijnse blik.

Opnieuw duikt Abma’s rustige stemgeluid op: ‘Nou ja, tweede kans, toch?’

Marcel: ‘Niet bij kinderverkrachters, die doen het telkens weer. Misschien dat 5 procent genezen is, de rest blijft het doen. Dat zie je toch.’

‘En hoe zit dat bij moordenaars?,’ vraagt de regisseur. Marcel vertelt zonder blikken of blozen dat 80 procent van de moordenaars niet terugvalt. Abma vraagt of hij dat wel zeker weet. Je ziet dat Marcel niet echt weet waar hij dat getal precies vandaan haalt. Hij zegt dat hij veel moordenaars heeft ontmoet en die leiden volgens hem allemaal een goed en normaal leven.

‘Jij hebt ook een vader zijn zoon ontnomen. Op het moment dat je jouw dochter in je handen had, hoe was dat?’ Marcel antwoordt dat zijn dochter zijn vlees en bloed is, dat niemand aan zijn dochter of ook maar in de buurt mag komen. ‘Die maak ik kapot. Dan word ik echt boos.’
Tot slot wil Abma weten of zijn vrienden inmiddels de groep van neonazi’s hebben verlaten. ‘Nee, die zitten er allemaal nog in. Dat zijn mensen, die laten zich niet klein krijgen.’ De scène in de keuken was de laatste die Daniel en zijn cameravrouw bij Marcel draaiden. ‘Anja en ik zaten in de tram terug en allebei hadden we zo’n gevoel van: jeeeh, wat is hier gebeurd. Het was zo heftig. Het was de laatste draaidag en het was ook klaar, meer hoefden we niet. Het verhaal van Marcel was daarmee af.’

Imo en Jano

Een andere hoofdrolspeler in Nach Wriezen is Imo (22). Hij belandde in de gevangenis omdat hij twee mensen in elkaar had geslagen. Imo kan in de film zijn agressie niet verbergen. Zijn geladen gezichtsuitdrukking siert het affiche van de film. Na zijn vrijlating uit de jeugdgevangenis woont hij eerst in Berlijn, bij een oude kennis uit de gevangenis. Als Abma na een paar dagen met de camera voor de deur staat, wil hij niet meer meewerken. ‘Ik heb genoeg van jullie en van de camera’, staat er op het sms’je dat de camera in beeld brengt. Pas enkele maanden later meldt hij zich weer bij de regisseur.

Imo heeft een baantje op een soort boerderij bij autobandenhandelaar Uwe. Zijn werkgever weet uit eigen ervaring hoe het is als je uit de gevangenis komt. Deze bonte vogel is iemand voor wie Imo respect heeft. Met zijn vriendin richt Imo in een grote schuur een eigen woning in. Kort daarop wordt hij vader. Direct na de geboorte wordt zijn kind weggenomen door de Duitse jeugdzorg (Jugendamt). Dat levert een dramatische, schokkende scène op.

Natuurlijk, als het kind wel mag blijven en er gebeurt iets ergs met het kind, dan krijgt jeugdzorg de wind van voren. Toch gun je Imo een kans. Ook Daniel vindt het vreselijk hoe jeugdzorg hiermee omgaat. ‘Ik weet dat Imo agressieve buien heeft en wel eens iemand van jeugdzorg heeft bedreigd. Maar als je de film bekijkt, dan zie je dat hij ook mooie eigenschappen heeft en daar kun je wat mee. Je kunt beginnen met hulpverlening en ondersteuning. Waarom is het niet mogelijk dat hij zijn kind behoudt en dat er één keer per dag iemand langskomt, iets in die richting. Er zijn oplossingen mogelijk maar die werden niet aangeboden. Zelf zijn ze niet capabel om met creatieve oplossingen te komen.’

De derde hoofdrolspeler Jano (17) zat net als Imo vanwege het gebruik van lichamelijk geweld in de gevangenis. Eenmaal op vrije voeten pakt hij zijn werk als drugsdealer weer op. Ook zijn vriendin raakt zwanger. Jano zoekt een passende woning. In een telefonisch gesprek met de woningverhuurster blijkt hij zich zeer goed te kunnen uitdrukken. De gewiekste dealer loopt graag met witte, dure sportschoenen over straat en voelt zichzelf erg cool. Tegelijkertijd heeft hij ook iets aandoenlijks. Als hij in het huis van zijn moeder wakker wordt zegt hij: ‘Kun je een kopje thee voor me maken, mama?’

Zijn manier van praten verraadt dat hij niet dom is en op alles een antwoord heeft. Niet voor niets ziet Abma in hem de perfecte verkoper van sportschoenen in een schoenenwinkel. Maar Jano gaat liever voor het snelle geld. Terwijl zijn vriendin de baby de fles geeft, stampt hij de cocaïne fijn die hij later op de Alexanderplatz in Berlijn verkoopt.

Reclassering

De fractie van de politieke partij Die Grünen in de deelstaat Brandenburg gebruikt Nach Wriezen om de problematiek rond de reclassering aan de orde te stellen. De film is al op negen verschillende plekken in de deelstaat vertoond. Na afloop volgt telkens een podiumgesprek met Daniel Abma, minister van Justitie Volkmar Schöneburg en ex-gevangene Jano. Op de avond dat ik aanwezig ben, in Filmpalast in het stadje Oranienburg, is de minister – in het verleden de advocaat van Marcel – verhinderd. Tijdens eerdere podiumgesprekken legde hij volgens Abma altijd uit waarom de moord een toevallige samenloop van omstandigheden was.

‘Marcel kwam oorspronkelijk niet uit het dorpje,’ zegt Abma. ‘Hij verhuisde ernaartoe en had geen goede aansluiting. Hij was een buitenbeentje. Op een gegeven moment ontdekte hij de neonazi’s en daar vond hij de aansluiting wel. In het weekend van de moord was er een schoolreisje gepland door de school of een jeugdclub. Zowel Marcel als het latere slachtoffer Marius mochten niet mee. Het slachtoffer was net als de dader ook een buitenbeentje in het dorp. Dus twee verloren zonen die gefrustreerd door het dorp liepen. Op die manier hebben ze elkaar gevonden. Het is vreselijk maar waar.’

Na het podiumgesprek neem ik Jano en Abma in mijn auto mee terug naar Berlijn, zodat ze niet op het perron van het station hoeven te verkleumen. Jano zit naast me en telefoneert, praat, regelt, is met van alles bezig. Het is precies dezelfde Jano die ik eerder op het witte doek zag. Abma is er trots op dat zijn film wordt gebruikt om maatschappelijke kwesties aan de kaak te stellen. Over Jano’s deelname aan de podiumgesprekken is hij erg enthousiast. ‘Jano maakt grapjes tussendoor maar kan ook heel serieus vertellen. Hij is er altijd bij, is altijd op tijd, geeft goede antwoorden en wordt steeds beter. Hij wordt serieus genomen, er wordt naar hem geluisterd, hij bloeit helemaal op.’

Waarom gaat het steeds weer mis met de jongeren die uit de gevangenis worden ontslagen? Op die vraag zocht Daniel Abma een antwoord. Hij noemt het ontbreken van een goede opvang één van de oorzaken. Het is daarom jammer dat de verantwoordelijke instanties zoals jeugdzorg en de reclassering weigerden aan de film mee te werken. Daniel vermoedt dat ze bang waren voor negatieve publiciteit.

‘Eén keer mocht ik bij een reclasseringsgesprek van Jano aanwezig zijn. Tegenover hem zat een vrouw die al veertig jaar als reclasseringsambtenaar werkt en bijna met pensioen gaat. Tijdens de DDR-periode werkte zij op dezelfde wijze als vandaag de dag. Zij heeft dus te maken met jongeren tussen de 16 en 19 jaar, die qua leeftijd wel heel erg ver van haar af staan. Jano is een goede prater. In drie kwartier tijd praatte hij die dame compleet onder de tafel. Hij vertelde hoe goed hij bezig was met het schrijven van sollicitatiebrieven, dat hij naar stageplekken had geïnformeerd, dat hij overal naar toe belde en dat hij de vorige keer niet kon komen omdat zijn vriendin zwanger was. Maar het was allemaal gelogen. Hij had helemaal geen mensen gebeld, geen sollicitatiebrieven geschreven. Alleen dat zijn vriendin zwanger was, dat klopte. En zo’n gesprek vindt één keer per maand plaats. Wat heeft dat voor nut?’

Langzeitbeobachtung

Nach Wriezen past in de traditie van de filmacademie in Potsdam. Begin jaren zestig maakten Winfried en Barbara Junge internationaal furore met Die Kinder von Golzow, een documentaire over een schoolklas in het Brandenburgse plaatsje Golzow. Het duo begon met filmen op het moment dat de kinderen zes jaar oud waren en die ‘kinderen’ filmen ze nog steeds. Daniel: ‘Ze filmen dus al ruim 40 jaar. Deze manier van filmen hebben zij uitgevonden. In Engeland heb je bijvoorbeeld Seven Up!, waarbij de makers elke zeven jaar bij bepaalde families filmen. In Nederland doet Michiel van Erp ook iets dergelijks met Tijd van je leven. Deze Langzeitbeobachtung is hier echt een begrip. Het is natuurlijk ook leuk, omdat je mensen ziet veranderen, je ziet een ontwikkeling. Dat zag je bij Nach Wriezen ook. Als je drie jaar lang filmt, dan gebeurt er zo veel in een leven en dat is heel aantrekkelijk.’

Welke documentaires ziet de Nederlandse filmmaker zelf graag? ‘Peak’, zegt hij zonder lang na te denken. ‘Dat is een documentaire van Hannes Lang over een gebied in de Alpen waar door de klimaatopwarming de sneeuw sneller smelt, de gletsjers korter worden met als gevolg dat de toeristen wegblijven. Zonder toeristen gaat het dorp failliet. Dus wordt er in Israël een gigantische sneeuwmachine gekocht om kunstmatig sneeuw te produceren. Het is een film zonder interviews. De mensen richten zich alleen tot de camera. Heel mooi.’

Ook Full Metal Village van de Duitse regisseuse met Koreaanse achtergrond Cho Sung-Hyung vindt hij prachtig. De film gaat over het Noord-Duitse dorpje Wacken, waar eenmaal per jaar 40.000 heavy metal fans bij elkaar komen voor het Wacken Open Air Festival. De Koreaanse regisseuse maakt handig gebruik van het feit dat ze buitenlandse is. Iets waar Abma zelf ook van profiteert. ‘Ik kan aan een Duitser meer dingen vragen dan een Duitse regisseur. Ik doe dat op een naïeve, bijna kinderlijke manier. In Nach Wriezen kon ik aan Marcel bijvoorbeeld vragen stellen over moordenaars en zijn kind. Dat kon ik alleen omdat ik geen Duitser ben en dus eigenlijk niet veel weet van zijn verhaal en de voorgeschiedenis. Dat speelt allemaal mee. Ook bij andere films merkte ik dat ik als Nederlander met een naïeve intonatie alles mag vragen. Het is ook deels mijn handtekening bij een documentaire.’

Benidorm

Tijdens het DOK-filmfestival in Leipzig ging eind oktober Daniels 45 minuten durende documentaire Holanda del Sol in première. Het verbaasde me dat er geen enkele Nederlandse journalist bij aanwezig was. Daniel had immers al naam gemaakt met Nach Wriezen en nu kwam hij nota bene met een film op de proppen die niet Nederlandser kan zijn.

Holanda del Sol gunt de kijker een kijkje in de keuken van een verpleeghuis met Nederlandse bewoners onder de Spaanse zon. ‘We mochten van de school nog een film maken,’ vertelt hij. ‘Er was nog een beetje budget, 2.000 euro. In mijn notitieboekje had ik al een keer Benidorm opgeschreven. Dat kent toch iedere Nederlander? Ik ken Benidorm van vroeger, van de televisie. Je kon reizen winnen naar Lloret de Mar of Benidorm, dat was goedkoop vakantie vieren.’

Door de beperkte tijd van vier weken twijfelden ze de eerste dagen of het allemaal wel zou lukken. ‘Normaal ga je eerst een tijdje zonder camera ergens heen om wat foto’s te maken en mensen te spreken. Dan ga je naar huis, laat je alles even zakken, je evalueert het, maakt een plan, bekijkt wat je wil focussen, welke invalshoek je neemt en pas dan ga je filmen. Die tijd hadden wij niet.’

De eerste dag bezochten de filmmakers de Alzheimer-afdeling, volgens Daniel ‘meteen een sprong in het diepe’. Theo en Gonny zijn twee van de zes personen die regelmatig in beeld komen. Gonny heeft Alzheimer, Theo is net als zij aan een rolstoel gekluisterd. Hij doet alles wat hij kan om zijn vrouw te helpen. Daniel: ‘De eerste keer dat we ze ontmoetten zagen we meteen hoe ongelooflijk lief die man met zijn vrouw omgaat. Dat is zo mooi.’

De film brengt ook de 87-jarige Mieke in beeld die jaren lang de gymnastiekclub op het strand leidt. Daarnaast zien we hoe Nel, ook de tachtig gepasseerd, zich in een zwembad laat dopen. Abma: ‘Dat zijn pareltjes. We wisten dat die doop eraan zat te komen en hebben aan de voorganger van die christelijke gemeente gevraagd of we mochten filmen.’

Met een grote camera en een geluidshengel op pad door Benidorm, dat trekt toch wel bekijks, zeg ik. Daniel lacht: ‘Ja, dat was weer het nadeel van Benidorm. De mensen zwaaien in de camera en doen de groetjes aan hun opa en dat soort dingen. De eerste dagen kun je daar nog wel redelijk mee omgaan, maar na een week word je er wel een beetje gek van.’

Abma en zijn cameraman kwamen er al snel achter dat er een televisieprogramma met de naam Benidorm Bastards bestaat. ‘Iedereen begon daar over. Eerst werden we helemaal gek van steeds die vergelijking. Op een gegeven moment hebben we het maar gebruikt. Dan kwamen we in een zaal waar we niet zeker wisten of we er mochten draaien en dan zei ik tegen die zaal ‘Wij zijn van Benidorm Bastards!’ Dan begon iedereen te lachen en was de stemming meteen goed. Daarna zei ik, nee, grapje, wij zijn van de filmacademie en maken een documentaire. Maar zo kon ik wel mooi binnenkomen. Dus leve Benidorm Bastards!’

In november verbleef Daniel vier weken in Cuba om research te doen voor Transit Havana, de werktitel voor de documentaire over transgenders die zijn eindexamenfilm zal worden. Het idee voor de film ontstond na een bioscoopbezoek met zijn goede vriend Alex Bakker, een specialist op het gebied van transgender. Na afloop dronken de heren een biertje en vertelde Alex Bakker dat Mariela Castro wel eens Nederlandse chirurgen uitnodigt om een week in Havana te opereren. Mariela is de dochter van de president en de nicht van Fidel Castro. Volgens haar hoort het bij een moderne revolutie dat je ook je lichaam aan kunt passen.

De documentaire zal ingaan op de vraag waarom transgenders de operaties willen ondergaan, maar ook op de vraag of het arme, socialistische eiland met haar strenge geloofsleren en Latijns-Amerikaanse machocultuur daadwerkelijk in een veilige haven voor transgenders zal veranderen. Daniel Abma gaat de komende jaren op zoek naar de antwoorden, die hij ons in een negentig minuten durende film zal voorschotelen. Daarmee sluit hij niet alleen zijn opleiding af maar begint voor de filmstudent ook een veelbelovende carrière als professionele, afgestudeerde filmregisseur.

© Schift, januari 2014