Tot voor kort dacht ik bij de naam Ingrid Bergman vooral aan Hitchcockfilms als Spellbound en Notorious, en de geweldige rollen die zij daarin speelde. De ene Hitchcock-actrice maakt meer indruk dan de andere en Bergmans aanwezigheid is in deze films onontkoombaar. Ze is op het witte doek even sterk als kwetsbaar, weet met gemak de meest uiteenlopende emoties uit te drukken en blijft geloofwaardig als ze soepel van stemming wisselt. Haar ogen zijn het ene moment onpeilbaar triest, het andere moment vol van pure vreugde en intens geluk.
Neem die beroemde scène in de klassieker Casablanca, als ze pianist Sam vraagt As Time Goes By nog eens te spelen. Ze is eerst vol bravoure, dan overvallen door melancholie als de bitterzoete muziek begint en haar ogen vollopen.
Door de documentaire Ingrid Bergman – In Her Own Words – vorig jaar op het IDFA, deze week op tv bij de NTR – kreeg ik een veel completer beeld van de Zweedse actrice, die in 1915 geboren werd en in 1982 overleed. Aan de hand van veel persoonlijk materiaal, zoals brieven, dagboeken en home movies, vertelt de film over haar leven en carrière.
Het begin in Zweden, de verhuizing naar Hollywood waar ze een ster wordt, de terugkeer naar Europa als ze speelt in de films van Roberto Rossellini, met wie ze een verhouding heeft en met wie ze later trouwt en kinderen krijgt (onder wie Isabella Rossellini, die ook actrice wordt).
(In de film komen we erachter dat zij Rossellini zelf benaderde omdat ze zijn films bewonderde. Ze schreef hem een brief: ‘Als u ooit een Zweedse actrice nodig heeft die heel goed Engels spreekt, een beetje Duits, die zichzelf verstaanbaar kan maken in het Frans en alleen ‘ti amo’ kan zeggen in het Italiaans, dan kom ik om een film met u te maken.’ Het duurde uiteraard niet lang voor hij haar uitnodigde.)
De affaire – Bergman is immers getrouwd en heeft een kind – brengt in de VS een groot schandaal teweeg. De Amerikanen keren haar de rug toe, net zoals zij Hollywood de rug toekeerde.
Na de scheiding van Rossellini trouwt ze met een Zweed. Ze gaat weer in Amerikaanse films spelen en schittert daarnaast in toneelstukken. Haar laatste filmrol is in Ingmar Bergmans Höstsonaten (Autumn Sonata), waarin Liv Ullmann haar dochter speelt. Ook daarin weet ze erg te ontroeren, opnieuw vooral met haar gezichtsuitdrukking.
De regisseur van Ingrid Bergman – In Her Own Words is Stig Björkman, een Zweedse filmcriticus die boeken schreef over onder meer Woody Allen, Lars von Trier en Ingmar Bergman en zelf ook een aantal films regisseerde. Ik sprak hem tijdens het IDFA, waar hij begon met te vertellen over de vorige keer dat hij in Amsterdam was: toen actrice Monica Vitti in de stad was voor opnamen voor de film Modesty Blaise. 
“Ik was goed bevriend met haar en met Michelangelo Antonioni. Monica en ik gingen hier samen naar musea en gingen uit eten. Dat was in 1965 of 1966 geloof ik.”
(Even googlen leert dat het inderdaad 1965 was, in de tijd dat Vitti en Antonioni een relatie hadden. Modesty Blaise is volgens Wikipedia een parodie op de James Bond-films die erg populair waren.)
De Ingrid Bergman-documentaire was overigens niet Björkmans eigen idee. “In februari 2011 was ik aanwezig bij het filmfestival van Berlijn, omdat er een grote Ingmar Bergman-tentoonstelling was. Ik was er met een van zijn actrices, Harriet Anderson. Op een avond kwam Isabella Rossellini, die voorzitter van de jury was tijdens het festival, bij ons aan tafel zitten. Op een gegeven moment draaide ze zich naar mij toe en zei: ‘Zullen we een film over Mama maken?’ Zo begon het. Natuurlijk zei ik ja – ik bedoel, wat zou je anders moeten antwoorden op zo’n voorstel?”
Rossellini’s drijfveer was volgens Björkman om de herinnering aan haar moeder levend te houden. Zij zette zich er voor in dat in 2015 de honderdste verjaardag van Bergmans geboortejaar niet onopgemerkt voorbij ging. Zo sierde Bergmans foto de poster van het filmfestival van Cannes. “Daarom nam ik haar voorstel ook meteen serieus. Zij stelde mij voor aan haar broer Roberto. Later ontmoette ik in New York Bergmans oudste dochter, Pia Lindstrom, en Isabella’s tweelingzus Ingrid. Zij gaven me toestemming om gebruik te maken van het Ingrid Bergman-archief dat beheerd wordt door een universiteit in Connecticut.” Dat archief bevat onder meer de dagboeken, brieven en foto’s die de actrice bewaarde. De makers van de documentaire maakten daarnaast gebruik van oude nieuwsfilms en het archief van filmproducent David O. Selznick.
“Daar kwam nog eens bij dat Ingrid zelf haar leven lang gefilmd heeft. Dat was zeven tot acht uur materiaal, onder meer uit 1938, toen ze in Duitsland was. Je ziet haar bij een auto staan, terwijl er allemaal nazi-soldaten voorbij marcheren.”
Aan het begin van de documentaire zit een dagboekfragment – mooi voorgelezen door actrice Alicia Vikander – waarin de 14-jarige Bergman aan het eind van 1929 opsomt wat er in dat jaar allemaal met haar is gebeurd. Het ging niet goed op school, ze had op drie vakken een onvoldoende. Haar vader werd ziek. (Haar moeder was al overleden toen Ingrid nog geen drie jaar oud was.) Ze reisde naar haar tante in Duitsland. Haar vader stierf. Haar vriendin Maude en haar opa ook. Haar oom Amandus, tante Jenny en een nicht kwamen om in een ongeluk. “Het enige dat ik wens, is een gelukkiger nieuw jaar.”
Volgens Björkman is Bergmans tomeloze ambitie te verklaren uit het feit dat ze op jonge leeftijd zoveel mensen om zich heen verloor. “Daarom beginnen we met haar als ze bijna alleen op de wereld is. Voor een ander jong meisje zou het misschien onoverkomelijk zijn geweest, moeilijk om verder te gaan met het leven. Maar ik denk dat Ingrid gedacht moet hebben: ik ga het maken. Ondanks wat er allemaal is gebeurd. Ze had een heel sterke wil.”
De jonge Ingrid Bergman omschrijft zichzelf als ‘bezield, onstuimig, koppig en wild’. Een rake typering, vindt Björkman, die ook geldt voor de oudere Ingrid. Hij vertelt een mooi voorbeeld van haar sterke wil, die je ook koppigheid zou kunnen noemen. “Ze was nog maar net achttien toen ze op de acteeropleiding kwam van het Royal Dramatic Theatre in Stockholm. Na een jaar ging ze op eigen houtje naar de filmstudio’s in een voorstadje van Stockholm, waar ze zichzelf introduceerde. Ze maakten een testopname met haar en vonden haar zo talentvol dat ze een kleine rol in een film kreeg. Maar het hoofd van haar school, die ook de directeur van het theater was, verbood het haar. Hij zei dat ze nooit meer welkom zou zijn in het theater als ze de film zou doen. Maar ze deed het toch. Een paar jaar daarna, toen ze diverse filmrollen had gehad en uitgegroeid was tot de grootste vrouwelijke ster van de Zweedse cinema, kreeg ze overigens een brief van het theater. Of mej. Bergman misschien een gastrol in het theater wilde overwegen?”
Haar antwoord laat zich raden. Bovendien gaat dan haar grote droom in vervulling: ze gaat naar Hollywood. Eindelijk!
Spijt
Een ander mooi voorbeeld van haar karakter, die sterke persoonlijkheid, is in de documentaire te zien bij haar terugkeer naar de Verenigde Staten, in 1957. Ze is weer in genade aangenomen door de Amerikanen, al is haar schandalige overspel nog niet vergeten. Op het vliegveld in New York zwaait ze bij het verlaten van het vliegtuig naar de mensen die haar opwachten. Een verslaggever vraagt of ze misschien ergens spijt van heeft, van iets dat ze de afgelopen jaren heeft gedaan? De strijdbare Bergman aarzelt geen moment en zegt: “Nee, ik heb nergens spijt van. Ik heb alleen spijt van de dingen die ik niet heb gedaan!”
Over het werken met Alfred Hitchcock, tijdens de opnamen van Notorious, schrijft Bergman, in een brief aan een vriendin van haar: “Hij heeft zo veel talent. Elke dag met hem is puur geluk. Hij brengt het beste in mij naar voren, dingen waarvan ik me nooit had voorgesteld dat ik ze had.” Ze waardeert onder meer hoe Hitchcock comedy mengt met drama.
“Hij leerde haar wat minder zwaar op de hand te zijn”, zegt Isabella Rossellini in de film. “Want ze nam het allemaal ontzettend serieus. Ze nam film serieuzer dan het leven.” Björkman: “Acteren en film kwam op de eerste plaats voor haar.”
In Hollywood werkt ze zo hard dat ze haar dochter Pia een tijdlang nauwelijks ziet. Haar carrière gaat voor en Bergman is niet van plan huisvrouw te worden. “Ze was eigenlijk een heel moderne vrouw, ze was haar tijd vooruit”, zegt Björkman. “Het was niet omdat ze een feministe wilde zijn of zo. Ze leidde gewoon hetzelfde leven als een man deed in de jaren veertig en vijftig.”
Het is nu moeilijk voor te stellen hoe ongewoon dat was voor een vrouw, zegt de regisseur. Ook later, toen ze drie kinderen had met Rossellini, bleef ze veel werken. Ze zag haar kinderen soms maandenlang niet. Björkman: “De kinderen zeggen allemaal dat ze weliswaar lange perioden weg was, maar dat áls ze aanwezig was, ze er ook helemaal voor hen was.”
Het mag een wonder heten dat de kinderen er niet verbitterd over zijn, het haar niet kwalijk nemen. “Ze ging naar waar de wind haar meevoerde”, zegt Pia nu. “Maar het was zo geweldig om bij haar te zijn, ze was heerlijk open en amusant. We hadden alleen meer van haar gewild. Mijn hele leven hunkerde ik ernaar om meer van haar te hebben.”
Het Uur van de Wolf: Ingrid Bergman met haar eigen stem. Donderdag 15 september op NPO2, 22.55 uur.
© Schift, september 2016
Wees de eerste om te reageren