Geduldige berichten, haastige tijd

Met zijn film Her spoort regisseur Spike Jonze ons aan nostalgisch vooruit te blikken op communicatie in de toekomst. Digna Sinke neemt in haar film After The Tone juist afscheid van de oude vertrouwde, altijd geduldige voicemail. In beide films zijn personages innig met een medium waarbij ze met aandacht communiceren. Is er hoop voor de toekomst?

‘Dit is Onno Draaijer. Maar dan via zijn voicemail. Ik ben er even niet.’ Digna Sinkes After The Tone (2014) opent met deze bekende en onschuldige tekst die wij allemaal ooit op onze voicemail hebben ingesproken. Voicemails achterlaten is naar mijn idee ouderwets geworden. Ik kan het aantal berichten dat ik jaarlijks afluister op één hand tellen. Wie spreekt ze überhaupt nog in? Maar dat is het probleem eigenlijk niet.

Wat interessant is aan After The Tone, is dat je eraan kunt afhoren dat het antwoordapparaat misschien wel zijn laatste performance heeft gegeven in deze film. Herinnert u zich nog de bakelieten telefoon? De Wachowski’s gaven in The Matrix (1999) deze trouwe spreekbuis een functioneel maar praktisch afscheid. Ook voicemail is bijna volledig geschiedenis.

Digna Sinke nodigt je in haar film uit via een eenvoudige opzet en op een intieme manier voor een laatste maal gekluisterd te raken aan het antwoordapparaat. De film is een combinatie van fictie (voicemails) en documentair beeld dat bestaat uit statische stads- en landschapstaferelen. Ze vormen een contrabalans voor de intieme of zakelijke mededelingen op Onno’s voicemail.

Altijd bereikbaar

After The Tone vervlecht boodschappen – van vrienden, zakenpartners, zus, moeder, vriendin en deurwaarders. Samen scheppen ze een beeld van Onno’s leven. Hij blijkt slordig met deadlines, maar is een getalenteerd man. Daarom blijven mensen toch met hem werken. Ook horen we veel klachten van moeders kant dat hij vaak de familieaangelegenheden vergeet. Toch blijft ze trouw bellen. Of hij nog even wat taartjes kan halen voor de verjaardag van zijn vader? In het begin ontvangt Onno’s voicemail bar weinig liefde. Alle boodschappers willen graag dringend een antwoord, een oplossing of een verklaring. Zijn telefoonprovider heeft nog een rekening open staan van best wel veel euro’s. ‘Kunt u even contact met ons opnemen?’

De vorm van de film nodigt uit tot het zelf zoeken van verbanden, waarmee de kracht ervan vooral zit in de samenstelling van boodschappen. Wanneer de stilte van Onno wel erg lang duurt, matigen de ongeduldige maar aanhoudende bellers langzamerhand de zeurtoon van hun boodschappen naar bezorgd en liefdevol.

Waar Onno is, blijft onduidelijk. En hij belt ook maar niet terug.

De film brengt een interessante paradox aan het licht. Zijn voicemail zegt ‘Ik ben er even niet’. Hoezo? Hij heeft toch een mobiel? Altijd bereikbaar? Digna Sinkes scenario is al een aantal jaar oud, maar dat is niet als uitgangspunt gegeven voor de film. En dus, uitgebracht anno 2014, neem je aan dat Onno te allen tijde zijn telefoon kan oppakken. Maar dat is natuurlijk de ziekte van deze tijd. Door dit anachronistische gegeven geeft After The Tone haast op dramatische en mild sarcastische wijze een knipoog naar het publiek.

Nog steeds haal ik eens per jaar met mijn oude vrienden van de middelbare school herinneringen op over hoe we als beschonken tieners op zaterdagavond elkaars voicemails vol lulden met onzin. Het record was een verjaardagsbericht van ons allen aan die ene vriend die al naar bed was. Zingend, lallend en schaterend gaven we de Nokia 3310 aan elkaar door. Het bericht eindigde waar de provider het maximaal aantal minuten op had ingesteld. In mijn herinnering was dat na 30 minuten. Lachen gieren brullen. Nu sturen we voice-WhatsAppjes, maar de aandachtsspanne is korter geworden. Ouderdom en wijsheid. Maar ook technisch pragmatisme.

Stalkberichten

In de glorietijd van het antwoordapparaat, de jaren 90, hebben schrijvers voor film en televisie de van oudsher locatievaste machine op verschillende manieren tot een vernuftig onderdeel van het verhaal gemaakt. Bijvoorbeeld in de serie Seinfeld, waarin George Costanza een grap uithaalt met een vriendin via zijn antwoordapparaat.

http://www.youtube.com/watch?v=yg-TqEFYcfM

Maar deze grap werkt alleen omdat het apparaat een vaste, fysieke, niet-mobiele plek heeft. Zoals de stalkberichten van de kabelinstallateur in The Cable Guy (1996)…

… of de pijnlijke vergissing in The Campaign (2012), waarin een politicus (gespeeld door Will Ferrell) per ongeluk een te intieme boodschap achterlaat op het antwoordapparaat van een zeer burgerlijk gezin.

Het nadeel van het ouderwetse antwoordapparaat is dat het een gemeenschappelijke machine is, net als de tv en de radio. Zo had Patrick Bateman (Christian Bale) in American Psycho gemakkelijk toegang tot Pauls antwoordapparaat. Door eigenhandig een nieuwe boodschap in te spreken veinsde hij dat Paul spontaan op vakantie was, terwijl hij hem eigenlijk net had omgelegd en in de kofferbak van de taxi had gedumpt. Het was immers een cassettebandje.

Goed, klopt het dan dat voicemails nu ouderwets zijn? Niet per se. In seizoen twee van The Newsroom schreef Aaron Sorkin een vernuftige intrige waarbij Will (Jeff Daniels) zich, na het roken van een dikke joint, niet meer kan herinneren dat hij een persoonlijke voicemail aan zijn ex Mackenzie (Emily Mortimer) heeft ingesproken.

Ook hier speelt de voicemail een cruciale rol als de ‘keeper of truths’. En laten we wel wezen, Will is in The Newsroom de gespitste cynische nieuwslezer, maar wel een van een lichting oude rotten die met lichtsnelheid worden overspoeld door Twitter, Facebook, Arabische Lente-revoluties en hackers.

De voicemail en het antwoordapparaat horen bij een tijd die bijna voorbij is. Het is zeer waarschijnlijk dat de generatie die na 2007 is geboren zich de lol van een voicemail, zoals hierboven beschreven, niet kan voorstellen. Media en communicatie zijn individueel geworden. Dat is fijn en intiem. In 2007 deed de eerste iPhone zijn intrede in Europa en hoewel de kids die in dat jaar zijn geboren nog maar amper 7 jaar zijn in 2014, zijn ze al digital native genoeg voor een tablet. Een complexer pleziertje dan de cassetteband, die in grote mate mijn jeugd bepaalde.

Tapejes van Bert & Ernie op vakantie in de auto, je eigen walkman waar je eindeloos gekke verhaaltjes op kon inspreken met je vriendinnen, en het eerste antwoordapparaat voor de praktijk van mijn ouders. Alles werkte op basis van een cassette. De digitale voicemail is dan wel iets anders, maar is evengoed een afnemend verschijnsel. Ik laat liever een uitgebreide e-mail of WhatsApp achter dan een persoonlijk ingesproken berichtje. De paradox is: spreken is sneller dan typen. En audioberichten zijn even gemakkelijk te maken met de smartphone. Waarom doe ik dat eigenlijk niet meer?

Het wordt des te interessanter om te kijken naar de meest recente verbeeldingen van de huidige, moderne intieme communicatie. Wat is het voorland van de zevenjarigen van nu?

Charme

Na 2001: A Space Odyssey (1968), Robocop (1987), I, Robot (2004), Moon (2009) en tv-serie Almost Human (2013) doet Spike Jonze een nieuwe duit in het zakje. Met Her (2014) creëert hij een treffend beeld van hoe artificial intelligence in onze levens geïntegreerd zou kunnen worden in de zeer nabije toekomst. Het interessante is dat hij voor het futuristische beeld van Her zowel een paar stappen vooruit als een paar terug gaat in de tijd. De hoofdpersoon, Theodore Twombly – gespeeld door Joaquin Phoenix – raakt verliefd op zijn OS (operating system), commercieel geprogrammeerde software die met hem communiceert via een oordopje en een soort kleine smartphone die naar het voorbeeld van een twintigste eeuws art deco sigarettendoosje is gemaakt. Zijn OS, die zichzelf Samantha noemt, is zo geprogrammeerd dat ze precies op de voorkeuren van Theodore inspeelt. Een zeer geloofwaardige, nabije toekomst. Haar charme en anticipatie op zijn communiceren creëren een bijzondere symbiose tussen de twee. Het deed me denken aan de marketingcampagne van de Samsung Galaxy S4 die gretig aan ons verkocht wordt als een ‘life companion’. Maar is dat liefde? Voorlopig staren we ons nog blind op privacyproblemen die Theodore Twombly niet lijkt te hebben.

Jonze en zijn art director K.K. Barrett vinden dat hun film niet over technologie gaat. Jonze legt in The New York Times uit:

‘It really was about the way we relate to each other and long to connect: our inabilities to connect, fears of intimacy, all the stuff you bring up with any other human being.’

Zo op het eerste gezicht gaat Her net zo veel over technologie als indertijd 2001: A Space Odyssey. En op zijn beurt gaat ook zo’n ruimte-epos over de intimiteit van menselijk contact. Zoals het antwoordapparaat het vehikel was voor de intimiteit van menselijk contact, zijn de interfaces van de communicatie uit de verre toekomst – zoals Hal 2000 (uit 2001) en dus Samantha (uit Her) – beelden waarnaar we blijven verlangen. En dan vooral stemgestuurd.

Jonze heeft gelijk wanneer hij bedoelt te zeggen dat achter ieder apparaat een mens verscholen gaat met verlangen naar tederheid en contact. Daarom is Digna Sinkes voicemailverhaal niet minder relevant, ondanks dat het medium (bijna) passé is geraakt. Films waarin internet centraal staat, zoals The Social Network (2010) en Disconnect (2013), zijn misschien binnen tien jaar wel net zo achterhaald als een film waarin voicemails een rol spelen. Disconnect is vorig jaar uitgebracht in Nederland en verhaalt precies over dit gegeven: een groep mensen op zoek naar contact in de wired world van vandaag, met alle risico’s van dien zoals cyberpesten, identiteitsfraude en totale miscommunicatie.

The medium is good, the medium is evil. Google zou beter moeten weten. En wij ook.

Postbode

Zo mild utopisch als Her is, zo vermakelijk dystopisch is het jaar 2013 en zijn communicatie ook eens voorgesteld. Een grappige overlap en contrast vormt de film The Postman (1997). In het verhaal van deze film waart Kevin Costner in de ‘toekomst’ rond in een wereld waar alle communicatiemiddelen zijn weggevallen. En daarmee de westerse beschaving (lees: Amerika). Kevin Costner speelt een heroïsche postbode die de wereld zal redden. Op het hoogtepunt van de film spreekt de postbode een groep mensen moed toe met de woorden ‘Getting a letter made you feel part of something bigger than yourself’. Strijden voor een betere wereld begint met een goede brief. De megalomane rol van communicatiemedia is dankzij de komst van persoonlijke media in realistischer perspectief gezet: red niet de wereld, maar red jezelf.

Wat fijn dat Spike Jonze dat in 2014 bevestigt. Terwijl Theodore het intieme leven van andere mensen per gefabriceerde handgeschreven brief opleukt, hecht hij zich aan een nepvriendin die een prachtige gesimuleerde stem heeft. En die, let wel, een e-mail (‘briefje’) stuurt wanneer ze even offline gaat. Géén voicemail dus.

De weerklank in Her van de ideeën over communicatie in de toekomst uit The Postman is verwonderlijk. In beide films wordt dezelfde conclusie getrokken: je wordt ongelukkig als het medium je wordt ontnomen. We moeten dan weer even wakker worden. Spoiler alert: Theodore Twombly ontdekt na een innige relatie met zijn OS dat geluk en liefde eigenlijk net zo goed te vinden zijn in iemand die niet alles over je weet. Gewoon praten met elkaar, zonder medium ertussen, werkt ook heel goed. Lees aansluitend The Circle van Dave Eggers en je bent helemaal klaar voor de toekomst.

Hoewel de wereld niet ten onder is gegaan hebben The Postman en de stadse mens in Her wel eensgezind gelijk in het feit dat de wegbezuinigde ofwel nutteloos geraakte postbode anno nu vintage-waarde heeft verkregen. Alle tijd die we ooit aan een goed geschreven brief of een poëtische voicemail besteedden, delen we nu op in twintig berichten van 140 karakters.

Ook in series en films is de vluchtige communicatie aan een opmars begonnen. Series als Sherlock, Elementary, House Of Cards, Community en Liam Neesons laatste dertien-in-een-dozijn-actiefilm Non Stop werken aan visuele oplossingen om ‘texting’ (sms, WhatsApp, Twitter) in het verhaal te verwerken. Maar hoe, zonder eindeloos naar schermpjes en verspringende tekstvakken te hoeven kijken?

De korte Canadese film Noah (2013) is een interessant experiment dat laat zien hoe je een verhaal kan vertellen over een tienerliefde via Facebook, Skype en andere persoonlijke media. Maar al snel wordt duidelijk dat een collage van schermpjes geen eenvoudig kijkbare cinema maakt. De karakteristieken van de digitale communicatie zijn weinig filmisch vanwege het feit dat de gelaagdheid van computergebruik simpelweg te hectisch is voor het passieve, meekijkende oog. Het komt over als een stream of consciousness in zes dimensies. In zo’n situatie wil je liever zelf aan het toetsenbord zitten in plaats van mee te kijken. Of dan liever een Samantha die een goed verhaal in je oor fluistert.

Wals

Vanwege de lange reistijd naar mijn werk ben ik verslaafd geraakt aan This American Life en de vergelijkbare radioshow Plots van de VPRO. De zestig minuten durende afleveringen ondersteunen mijn fietsrit, dagdroom in de trein en sprint naar mijn werk. Ira Glass, de presentator van This American Life, is mijn Samantha geworden. Mijn soundtrack, de voice-over bij mijn forensenbestaan. En vaak lees ik tegelijkertijd ook nog mijn mail, sms’jes en Facebook.

De makers van Sherlock (BBC, 2010) zochten naar een oplossing voor dit gegeven. Hoe kun je de realiteit van multi-channel-consumption (zoals in Noah) verhaaltechnisch goed weergeven zonder te vervallen in clichématige shots van Sherlocks smartphone?

Ook executive producer David Fincher van House Of Cards wilde al het ge-‘text’ van zijn hoofdpersonage in het verhaal verwerken. Naar het voorbeeld van Sherlock paste hij in House Of Cards vergelijkbaar design toe om sms’jes een functionele plek te geven in het verhaal. Zwevend in de lucht maar wel ingehaakt op de beweging van de acteur in de ruimte.

De makers van Sherlock en House Of Cards hebben een nieuwe techniek van monteren en visualiseren gevonden om ons communicatiegedrag realistisch in beeld te brengen. Fincher creëert een soort wals met dit principe. Hij zet duidelijk op wie met wie sms’t of communiceert en zorgt er vervolgens voor dat je aandacht geleid wordt door een gechoreografeerde simultaneïteit. Je weet net als bij crosscutting altijd wie zich in welke ruimte bevindt. Zo wordt in een scène in House Of Cards in een vernuftig ritme je aandacht van punt naar punt gebracht. Frank Underwood voert een conference call voor zijn werk, belt tegelijkertijd met zijn vrouw, en doet aan ‘sexting’ met een jonge journaliste.

De wetenschap probeert het ons al jaren wijs te maken, maar Frank Underwood maakt het duidelijk: multitasken bestaat niet. Het geduldige (tv-)scherm bewijst het, je kunt maar op één ding tegelijk letten. Uiteindelijk wordt de afwisseling tussen de drie communicatiestromen in deze scène als een dans opgevoerd. En ik denk dat dit de tussenstap is naar wat Jonze als toekomst schetst.

De toekomst wordt dus niet complexer maar eenvoudiger, en wij worden geduldiger. Want Samantha gaat al die onzin voor ons regelen. En wellicht gaan we beter luisteren én schrijven.

After The Tone draait nog in EYE film instituut. Her draait in verschillende grote steden.