Onlangs bezocht ik samen met mijn vader de psychologe die mijn moeder had onderzocht. Ze had vooral willen meten in hoeverre mijn moeder zich bewust was van haar eigen ziektebeeld, en in welk stadium van Alzheimer ze zich bevond. Na het uiteenzetten van de bevindingen werd mijn vader dringend geadviseerd niet langer nieuwe dingen met haar te delen. Dat kon ze niet langer aan. Gewoon zeggen: het gaat goed, alles gaat goed. Als hij ergens mee zat – een probleem, iets dat hem ’s nachts uit zijn slaap hield – kon hij dat in het vervolg maar beter voor zich houden. Dat was verreweg het beste voor zijn vrouw.
Ruim vijftig jaar lief en leed, en dan de doofpot op doktersadvies.
Gisteren zag ik de film 45 Years. Daarin dringt het verre verleden plots het heden binnen van een ouder echtpaar, als een stoorzender die steeds luider klinkt. Kate en Geoff staan aan de vooravond van hun 45e trouwdag. Geoff is een beetje traag, pijntje hier pijntje daar, maar geestelijk is hij nog even scherp als zijn vrouw. In de eerste minuten wordt de idylle geschetst, het leven op het land, de reflectie en de berusting. Nog vijf dagen te gaan en dan viert het paar z’n jubileum.
Dan ontvangt Geoff een brief die hem van slag maakt. In Zwitserland is het lichaam gevonden van de vriendin met wie hij in de vroege jaren zestig een berg beklom. Ze verongelukte toen, haar lichaam werd nooit gevonden. Het is het gesmolten ijs als gevolg van de klimaatverandering dat het ingevroren lichaam van Katya na al die decennia weer zichtbaar maakt. Hoewel hij het voorval wel aan Kate had verteld, speelde het hoegenaamd geen rol in hun huwelijk. Waarom zou hij over zijn overleden vriendin uitweiden, zegt hij, nu hij verliefd was geworden op een andere vrouw met wie hij heel gelukkig was? Maar bij Kate doemen juist steeds meer vragen op.
Het mooie aan 45 years is dat de regisseur – Andrew Haigh, die eerder indruk maakte met Weekend – er nu eens niet voor kiest de vervreemding tussen twee echtelieden in beeld te brengen door ruzies te regisseren, en ongemakkelijke stiltes. Wat doet hij? Hij toont een begripvolle vrouw, een begripvolle man, ze dansen op Stagger Lee en proberen voor het eerst in tijden weer de liefde te bedrijven. Zelfs als dat niet lukt tonen ze zich liefdevol naar elkaar. En onderwijl, juist in al die genegenheid, zien we wat er sluimert, zijn we stille getuigen van een proces dat maar één uitkomst kan hebben. Actrice Charlotte Rampling is daarvoor geknipt.
In Op Weg Naar Het Einde beschrijft Gerard Reve zijn walging van een man ‘met een gezicht dat zowel vreeswekkend is door zijn anonimiteit als deerniswekkend door de pogingen van de eigenaar, er gevoelens en gedachten op tot uiting te brengen die hij niet bezit’. Charlotte Rampling heeft een gezicht dat precies het omgekeerde doet. Monteer een shot uit 45 Years waarin ze peinzend voor zich uitkijkt in een rechtbankdrama of in een oorlogsfilm en haar blik is even veelzeggend voor de situatie waarin haar personage zich bevindt. Onpeilbare diepte verscholen in groene ogen die werkelijk iedere emotie in zich herbergen.
Net als eerder in de François Ozon-film Sous le sable (2000) speelt ze een vrouw die verteerd wordt door eenzaamheid, die zich even hardnekkig als plotseling aan haar opdringt. Ook in Sous le sable gaat het om een vrouw die haar leven met terugwerkende kracht ineens anders moet bezien. De man van Marie pleegt zelfmoord tijdens een zomerdag bij hun vakantiehuisje en langzaam maar zeker dringt het tot de weduwe door dat hij al die tijd niet zo tevreden was als zij dacht. Het kleurt haar herinneringen, het is alsof de dia-projector hapert en er midden op het doek een kleine bruine brandvlek verschijnt die groter en groter wordt.
45 Years riep bij mij eenzelfde ongemakkelijk gevoel op als de film The Loneliest Planet die ik een paar jaar geleden in Rotterdam zag. In die film van Julia Loktev zien we een jong backpackersstel, net verloofd, dat een mooie reis maakt door het onherbergzame gebied van de Kaukasus. In hem heeft ze haar toekomst geprojecteerd. Totdat er iets gebeurt. Het is werkelijk a split second waarin het gebeurt. Zou je die paar seconden even weggedommeld zijn in je bioscoopstoel dan begrijp je de rest van de film werkelijk niet wat die twee nu bezielt.
Wat er gebeurt is dit: een uur lang hebben we het jonge stel, zelfbewust en vitaal, onder begeleiding van een gids door het overweldigende landschap zien lopen. Nietig, maar glorieus. Ze hebben het goed samen, lachen, slapen met elkaar. Dan doemen er ineens twee rebellen op, die het trio onder schot houden. In een reflex gaat Alex achter zijn verloofde staan. Het duurt werkelijk niet langer dan een seconde, dan herpakt hij zich en gaat hij voor haar staan, maar het is die eerste reflex die een zaadje plant in het hoofd van Nica. Niet eens in de eerste uren na de gebeurtenis, maar in de loop van de dagen die volgen. Er wordt geen woord gewisseld maar in niets lijkt de verhouding tussen de twee nog op hoe hij er eerst uit zag. Lang volgen we het gelaat van Nica, terwijl hij op enige afstand loopt. De tumor woekert, de brandvlek spreidt zich uit. Er is geen herstel meer mogelijk.
Nica twijfelt er ineens aan of ze er wel goed aan doet het leven dat grotendeels nog voor haar ligt te delen met deze Alex, zoals Kate er ineens aan twijfelt of ze het leven dat grotendeels achter haar ligt wel had met moeten delen met Geoff. Als ze haar opgekropte gevoelens – een mengeling van jaloezie, teleurstelling en nietsontziende eenzaamheid – eruit gooit door haar man een dag voor het feest streng toe te spreken raakt ze in een bijzin de kern als ze zegt dat alles bezoedeld is. Al de vakantiebestemmingen, alle keuzes die ze samen hebben gemaakt (‘de kleine maar ook de grote,’ voegt ze eraan toe, ongetwijfeld doelend op hun kinderloze bestaan), alles is in een ander daglicht komen te staan. Een grauw licht, dat mag duidelijk zijn. De ervaringen zijn dezelfde, er is niets dat daadwerkelijk kan ingrijpen in het verleden, maar een gebeurtenis trekt een grauwsluier over het leven dat achter haar ligt. Niet zoals na een echtscheiding van twee mensen die uit elkaar gegroeid zijn, want de man van wie ze gisteren nog zoveel hield is geen spat veranderd, het is de onvoorzienigheid die met ze solt. Een ogenschijnlijk kleine gebeurtenis in het heden, of een spook uit het verleden kan zomaar ineens je relatie binnendringen en als een tumor gaan woekeren.
Het gegeven uit The Loneliest Planet keerde vorig jaar ook terug in de succesvolle film Turist van de Zweed Ruben Östlund. Daarin gebeurt iets vergelijkbaars. Terwijl Tomas tijdens een skivakantie met zijn vrouw en kinderen op een Frans hotelterras hoog in de bergen zit, komt er een lawine naar beneden. In plaats van z’n kinderen te beschermen, pakt hij z’n telefoon en rent naar binnen. Het blijkt om een uitgelokte lawine te gaan die weinig schade veroorzaakt, maar tussen Tomas en z’n vrouw is er iets onherstelbaar beschadigd.
Anders dan The Loneliest Planet heeft Turist een droogkomische ondertoon en lijkt het de maker vooral te doen om de vraag: wat zou u doen? Het maakt dat de film, het intrigerende gegeven ten spijt, vooral aan een psychologische test in een damesglossy doet denken in plaats van echt onder je huid te kruipen. Het is immers een vraag waarop hooguit speculatie kan volgen. Wat indruk maakt is juist de verschrikkelijk grote impact van een ogenschijnlijk terloopse gebeurtenis of handeling. Van het besef dat zoiets op ieder moment van de dag, op iedere locatie, zou kunnen gebeuren gaat een grote dreiging uit. We hebben er volstrekt geen grip op, zijn overgeleverd aan instincten waartegen niets is bestand. Wie verstandelijk redeneert heeft het nakijken. Hoe kan ik je iets kwalijk nemen dat is gebeurd voor we elkaar kenden?, vraagt Kate Mercer zich af als haar man haar weer iets over het verleden heeft verteld. ‘Maar toch,’ zegt ze dan, terwijl ze de kamer uit loopt.
Misschien is dit het waardoor die film mij zo raakte. Mijn moeder verliest het vermogen om nog te reflecteren op nieuwe informatie, om zich grote levensvragen te stellen. Geen gebeurtenis lijkt het leven dat achter haar ligt nog in een heel ander perspectief te kunnen zetten. In haar hoofd lopen heden en verleden steeds meer door elkaar heen, het narratief verdikt en er spant zich een net om de verzamelde herinneringen dat geen nieuwe meer toelaat. De jurk die ze had aangeschaft voor de viering van de 50e huwelijksdag hangt ongedragen in een kast, het feest werd op het laatste moment afgelast. Er is maar één troost. Geen gebeurtenis kan nog onbarmhartig de belichting bijstellen. Niemand kan meer aan de knoppen draaien, niets kan het verhaal nog bezoedelen.
© Schift, november 2015
Wees de eerste om te reageren