Zoeken naar een moreel kompas in het theater

Het was mei en we herdachten. In de week dat de theaterproductie Anne in het speciaal daarvoor gebouwde Theater Amsterdam in première ging, bezocht ik in het Utrechtse Theater Kikker de voorstelling Kamp van Hotel Modern. En ik verwonderde me over het verschil in de manier waarop er met deze periode uit de geschiedenis wordt omgegaan in de voorstellingen.

Maanden werd toegewerkt naar de première van Anne. Advertenties in de landelijke dagbladen, posters in bushokjes en televisiereclames kondigden haar komst aan. Kranten besteedden gretig aandacht aan de totstandkoming van het stuk, interviewden de auteurs van het script, en volgden de laatste voorbereidingen van de productie.

De ruim drie uur durende voorstelling kent een aantal theatrale wendingen, waarvan de opmerkelijkste is hoe Anne Frank aan het eind van haar leven droomt over een volwassen leven in Parijs. Als volwassene blikt ze terug op de onderduikjaren. Het is een gewaagde wat-als wending, waarvan de meerwaarde zeer de vraag is.

De indrukwekkendste is de nabeschouwing die het personage van Otto Frank houdt, de enige overlevende van de familie. Hij staat alleen op het toneel en in een enkel spotlight vertelt hij over het sterven van zijn dierbaren. Deze eenvoudige aanpak staat in scherp contrast met het decor tijdens de rest van de voorstelling, die wordt geprezen om het technisch vernuft. Zowel het ouderlijk huis als het onderduikadres zijn tot in detail en op bijna ware grootte nagebouwd. Bovendien zijn ze wendbaar, waardoor alle vertrekken zichtbaar worden.

Dat deze voorstelling een belevenis zou zijn, stond eigenlijk lang van tevoren vast. En dat bleek precies een pijnpunt waarover ophef ontstond. Daar was ie weer, de altijd terugkerende vraag: mag je een historische persoon zoals Anne Frank, cultureel onaantastbaar als ze is, onderwerp maken van een theatraal spektakel waarbij de belevenis van de bezoeker op gelijke hoogte staat als de inhoud van het verhaal?

Vogelperspectief

Hotel Modern heeft door de jaren heen een reputatie opgebouwd met voorstellingen waarin kunstvormen gecombineerd worden en het publiek op onverwachte perspectieven wordt getrakteerd. Kamp verhaalt over de dagelijkse routine in het concentratiekamp Auschwitz. Hiervoor worden allerlei artistieke middelen ingezet, alles behalve tekst. Het kamp is op schaal minutieus nagebouwd. De spoorlijn, de entreepoort, de barakken, de ovens: als bezoeker kijk je er vanuit vogelperspectief op neer. Drie acteurs bedienen de machinerie en de personages, die allen fenomenaal in klei, stof en papier zijn uitgewerkt.

Tijdens het uur dat Kamp duurt zie je een opeenvolging van scènes, die vrijwel allemaal tijdens het spelen met een handcamera gefilmd worden en waarvan de beelden live geprojecteerd worden. Het is een reeks gebeurtenissen die getuigen van de ontelbare gevangenen die dwangarbeid verrichten en met z’n allen de gasdouches worden ingedreven tot kampcommandanten die bevelen uitschreeuwen en lijken verbranden in de ovens.

Het is een ultieme vorm van klein acteerwerk, waarop wordt ingezoomd door de camera en dat wordt versterkt door muziekfragmenten en geluidseffecten. Doordat deze benadering zo duidelijk kunstmatig is, komt de gruwelijke werkelijkheid die ze nabootsen indrukwekkend hard tot uiting.

Contrast

Kamp werpt een blik op de onbevattelijke routine in Auschwitz. De gebeurtenissen zijn zo dramatisch en gruwelijk, dat er veel potentie voor spektakel in de uitvoering zit. Anne is het verhaal van één meisje en het schrijven dat zij aan haar dagboek toevertrouwde. Het is een inkijkje in dat wat het meest privé is: persoonlijke gedachten. Hier zijn juist de mogelijkheden voor emotionele aanraking en persoonlijke identificatie het grootst.

Dit maakt de theatrale benaderingen waarvoor in beide voorstellingen is gekozen des te interessanter. Want waar Kamp alles letterlijk en figuurlijk klein houdt, zet Anne juist in op de uitvergroting. Sterker, groter dan tussen deze twee voorstellingen kan het contrast in artistieke benadering en verbeelding van de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog niet zijn. Ze laten zien hoe verschillend je kunt omgaan met historisch delicate en onaantastbaar verklaarde onderwerpen.

De aanpak van Hotel Modern wordt alom geprezen, de voorstelling wordt sinds 2005 regelmatig in binnen- en buitenland opgevoerd, en lijkt door zijn ingetogenheid tijdloos te zijn. Er is vooraf al veel te doen geweest over de sfeer van entertainment die om de productie van Anne heen hangt. Juist omdat het een risicovolle onderneming is, is het niet vreemd dat er ook gedacht moet worden aan verdienmodellen.

De ophef komt dus voort uit het idee dat er een goede en een verkeerde manier is om met de geschiedenis van Anne Frank om te gaan. De discussie over deze omgang overschaduwde in eerste instantie het gesprek over de inhoudelijke aanpak. De reacties daarop zijn uiteindelijk divers. De voorstelling wordt gezien als een goede introductie voor jongeren, een informatieve kennismaking met dit deel van het oorlogsverleden voor een breed publiek. Maar er klinkt ook kritiek dat er te weinig karakterontwikkeling en gelaagdheid in de voorstelling zit.

Aureool

Ik herinner me mijn verbazing van een aantal jaren geleden toen in de brochure van de Stadsschouwburg Utrecht de voorstelling Anne Frank – De Musical stond aangekondigd. Uiteindelijk ging deze onder de naam Je Anne op tournee, maar dat de voorstelling onder musicals en muziektheater stond geprogrammeerd vond ik destijds uiterst curieus. Terwijl tegenwoordig geen onderwerp te gek is voor een musical, vond ik deze theatervorm niet bij het heilige aureool van Anne Frank passen. Juist omdat ik me er niks bij kon voorstellen, besloot ik er naar toe te gaan.

Het inkoppertje van de avond was dat de dagboekteksten er geen baat bij hebben om gezongen te worden. ‘Lieve Kitty’ op muziek voegt niets wezenlijks toe aan de kracht van de door de puber zo zorgvuldig gekozen woorden. Daarentegen was de theatrale benadering een schot in de roos. Ondanks het musical-karakter van de voorstelling, waren het toneelspel en decor ingetogen en bescheiden gehouden. Alle onderduikers in het Achterhuis bevonden zich tijdens de gehele voorstelling op hetzelfde afgemeten stuk van het toneel dat de vorm had van een Davidsster en een treffende verbeelding was van de beklemmende en benarde situatie. Door de intimiteit van het verhaal van Anne Frank als uitgangspunt te nemen werd de voorstelling een goed afgewogen geheel van theater en geschiedenis. Ondanks mijn oorspronkelijke scepsis moest zelfs ik dat bekennen aan het eind van de avond.

Groots

Op Facebook las ik een reactie van een bezoeker die naar Anne was geweest. Hij schreef dat hij teleurgesteld was in de voorstelling. Hij had zo graag geraakt willen worden en gunde dat de voorstelling zo, maar door de grootse aanpak kwam het bij hem niet binnen. Ik denk dat Anne Frank zo’n onaantastbare status heeft, dat iedereen wel door haar geraakt wil worden, in welke vorm van representatie dan ook. Maar als de techniek de inhoud overschaduwt, dan maakt een productie het zichzelf onnodig ingewikkeld.

Onlangs verscheen een proefschrift over de musealisering van de Tweede Wereldoorlog. Nederland kent 83 oorlogsmusea, waarvan ruim 40 procent na 2000 is opgericht. Hoe onevenwichtiger het heden, hoe meer we een moreel kompas zoeken in een verleden van goed en kwaad, stelt de onderzoeker.

Mijn eerste reactie op de titel Anne Frank – De Musical en de ophef rondom de theaterproductie van Anne zijn er sprekende voorbeelden van. Wie bepaalt wat een goede en waardevolle omgang met het verleden is en wat niet?

Al die discussies, alle lof maar ook alle verontwaardiging, zo komt een collectief geheugen haast boetserend tot stand. Het laat nog eens zien dat geschiedenis niet vaststaat, maar continu in ontwikkeling is door de manier waarop we ermee omgaan.

Als de volgende voorstelling die hieraan bijdraagt in première gaat, zit ik weer in de zaal.