Krimconflict in jazz uitgespeeld

Heibel had ik de afgelopen twee jaar al genoeg gezien in Oekraïne. Maanden achtereen trok ik vanuit mijn standplaats Moskou naar Ruslands kleinere buurland om verslag te doen van de oplaaiende oorlog daar. Nooit eerder was ik als journalist echt in oorlogsgebied geweest en nu stond ik met mijn neus bovenop de ontwikkeling van een gewapend conflict. Van de gruwelijke schietpartij op het Plein van de Onafhankelijkheid – de Majdan – in Kiev waarbij zeker zestig doden vielen, tot aan de aanslag op MH17 en de nasleep daarvan, ik maakte het allemaal van dichtbij mee.

De oorlog had ook een voor mij voordelige kant, ik kreeg de kans Oekraïne, zijn mensen en cultuur beter te leren kennen. Zo nodigde een vriendin uit Kiev me vorig jaar september uit mee te gaan naar het Koktebel Jazz Festival (KJF) in het badplaatsje Zatok, op zo’n zestig kilometer ten westen van de zuidelijke havenstad Odessa. De naam dankt het festival aan het badplaatsje op de Krim, waar het de eerste elf jaar gehouden werd. We besloten opnieuw te gaan, vanwege de (vaak) gave muziek, maar ook vanwege de ontspannen, bijna hippieachtige sfeer die het festival omgeeft. En vanwege de intrige die rond het festival speelt.

Op de openingsavond zitten een paar honderd belangstellenden in het zand voor het hoofdpodium gebiologeerd te staren en te luisteren naar de verrichtingen van Aleks Fantajev. De drummer, een van de beste van Oekraïne, leeft zich uit op Tibetaanse gongen, didgeridoo en bandoera, een oud Oekraïens snaarinstrument met het geluid van een sitar. En als het even kan allemaal tegelijkertijd. Het startnummer van het festival is meditatief en innovatief bedoeld, maar heeft een iets te hoog elitair hobbyisme-gehalte om een uur lang interessant te zijn.

Het is de avond van de multifunctionele drummers, want na de tamme vertoning van Fantajev begint het Amerikaanse duo Paris Monster aan zijn razende optreden. Josh Dion ragt met de linkerhand over zijn minimaal opgetuigde drumkit, bespeelt met de rechterhand een als een irritante mug zoemend keyboardje en neemt tegelijkertijd ook nog de zang voor zijn rekening. In een explosieve mix van rock, funk, en electro denderen Dion en zijn maat Geoff Kraly (bass) onstuitbaar door de zwoele Oekraïense nazomeravond.

Dion verklaart na het optreden backstage dat hij tevreden was met het Oekraïense publiek. ‘Sommige toeschouwers raakten in trance, dat zien we niet vaak,’ zegt de drummer-toetsenist-zanger verguld. Maar heeft hij ook weet van het conflict rond het festival waar hij en Kraly zojuist hebben opgetreden? Dat er niet alleen hier een jazzfestival Koktebel plaatsvindt, maar dat er deze week ook een muziekfestijn losbreekt met vrijwel dezelfde naam op de inmiddels door Rusland bezette Krim. ‘We hebben er net gisteren iets over gehoord’, zegt Dion enigszins weifelend. Politiek is niet zijn ding. ‘Maar we zijn via de Amerikaanse ambassade hier uitgenodigd, dus liepen we niet zo’n groot gevaar op het verkeerde feestje terecht te komen,’ grinnikt hij.

Tante Valja

Koktebel kende ik. Als student Ruslandkunde was ik er met Russische en Nederlandse vrienden twee keer geweest. Het waren de voor Rusland en de rest van de voormalige Sovjet-Unie ruige jaren 90 na het afschaffen van het communisme waarin een rauw roverkapitalisme meedogenloos om zich heen greep. We hadden weinig te makken en de Krim, toen nog Oekraïne, was goedkoop. Dus namen we de goedkoopste plaatsen in de slaaptrein – opengewerkte wagons zonder afscheiding tussen de compartimenten, waardoor je vergaat van de stank van anderen en zij van de jouwe – en huurden voor twee dollar per nacht een hutje rond het paradijselijke binnenplaatsje van tante Valja. We lagen de hele dag op het keienstrand van Koktebel in de zon, deden zo nu en dan eens een excursie en lieten ons vrijwel iedere avond vollopen met wodka om scheef van de dronkenschap terug te keren naar onze doorgezakte bedden.

Koktebel was van oudsher een kunstenaarsdorpje. ‘Stilte, hier wordt geschreven’, kapittelde in de Sovjettijd een bordje de vakantiezoekende burgers bij de entree van het gehuchtje, zo gaat het verhaal. Twintig jaar geleden was het nog een vrij authentieke plek, omsloten door de bescheiden doch fraaie bergketen Kara-Dach. Maar toen ik vorig jaar, tijdens en na de annexatie van de Krim terugkeerde, was het dorp onherkenbaar veranderd. Al in de jaren ’90 had ik gezien hoe Duitse aannemers waren begonnen met de bouw van hotels. Inmiddels hadden die hun werk al lang geleden afgerond en waren er overal nieuwe toeristenflats omhoog geschoten. Aan het Litfond, het charmante boulevardje, waren lawaaierige openluchtdiscotheken en restaurants geopend.

Ik keerde ook terug naar tante Valja, ze moest nu ergens in de zeventig zijn. Ze herkende me nog, wist wie ik was en kende zelfs de namen van mijn vrienden nog. In haar binnenplaatsje, omzoomd door de slaapkamertjes, zag ik helemaal geen verandering. Tot in detail was alles exact bij oude gebleven. Het spiegeltje aan de muur van haar Valja’s huis, het bed in de tuin zonder matras, de kleedjes op de tafel. Geld voor een investering in haar toeristenverblijf had Valja, wier man twee jaar eerder was overleden, al die tijd niet gehad. Door de annexatie van de Krim had ze tot dan toe niet een gast gehad. En nu zat de geboren Oekraïense ook nog eens opgescheept met een Russische overheersing. Valja baalde.

In Koktebel (Krimtataars voor ‘het grijze paard met een ster op het voorhoofd’) staat ook een museum gewijd aan de Russische schrijver en schilder Maksimilian Volosjin. Hij leefde, werkte en overleed hier en ligt begraven onder de boom op de hoge heuvel die de oostkant van de baai begrenst.

Om het huis van kunstenaar voor de ondergang te behoeden (de Oekraïense regering had na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1992 geen geld voor het onderhoud), namen twee mensen begin jaren 2000 het initiatief tot een muziekfestival op het strand van Koktebel. Zo wilden ze geld inzamelen voor de redding van het museum. Een van hen was de Oekraïense zakenvrouw Lilia Mlenaritsj, tot op heden de directrice van Koktebel Jazz Festival, dat ze afgelopen zondag voor de twaalfde keer opende.

Ze werd bijgestaan door een opvallende figuur: Dmitri Kiseljov, een bekende Russische tv-journalist die een riante villa heeft in Koktebel. Kiseljov was altijd een vriend van Oekraïne – hij kocht niet voor niets een huis op de Krim, dat toen nog gewoon Oekraïens was – en een groot jazzliefhebber. In een reportage op de Oekraïense televisie in 2011 vertelt Kiseljov over hoe prettig hij het vindt in Koktebel, op de Krim en in Oekraïne. ‘Ik kan hier gewoon mijn festival organiseren,’ zegt hij, en passant in het tv-programma meldend de huidige Oekraïense president Petro Porosjenko tot zijn vrienden te rekenen.

Maar toen volgde de volksopstand op de Majdan, verdreven de Oekraïners hun openlijk en ongegeneerd kleptocratische president Viktor Janoekovitsj en maakte Rusland van de verwarring misbruik door de Krim in te lijven. Kiseljov draaide om als een blad aan de boom. In Kiev waren met behulp van de CIA de fascisten neergestreken en de inname van de Krim was niet meer dan historisch te rechtvaardigen, vond hij. Het schiereiland in de Zwarte Zee was immers altijd Russisch geweest en door Sovjetleider Nikita Chroesjtsjov in de jaren 50 in een naar men zegt dronken bui aan Oekraïne geschonken, vertolkte Kiseljov in zijn zondagavondprogramma de mening van de meeste Russen.

Dmitri Kiseljov was eind december 2013 al aangesteld als generaal-directeur van Rusland Vandaag, de grootste door de staat gecontroleerde mediaholding en ontpopte zich tot de belangrijkste propagandachef van het Kremlin. ‘Rusland is het enige land dat ertoe in staat is de VS in een nucleaire ashoop te doen veranderen,’ werd een van zijn beruchtste uitspraken vlak na de annexatie van de Krim in maart 2014.

Koktebel Jazz Festival had door die historische gebeurtenis een probleem. Immers, het evenement was Oekraïens en diende dus te verdwijnen uit Rusland, waartoe Moskou de Krim inmiddels gemakshalve rekende. En zo geschiedde: de organisatie van het festival week uit naar Zatoka – zo’n 60 kilometer ten westen van Odessa – en zette daar in september 2014 op het strand voor het eerst zijn podium op.

Jazzhandjes

Maar de Oekraïners hadden buiten de sluwe Kiseljov gerekend. Jazz zit hem in het bloed en de gladde beweginkjes van zijn ‘jazzhandjes’, waarmee hij zijn betogen op de Russische tv extra kracht bijzet, zijn inmiddels zijn handelsmerk geworden.

Uiteraard wilde Poetins propagandachef zijn eigen jazzfestival in Koktebel behouden en dus ging hij gewoon door met het organiseren ervan. Een slepend conflict over de erfenis van Koktebel Jazz Festival was geboren.

Kiseljov leefde kennelijk in de veronderstelling dat hij als medeoprichter van KJF gewoon recht had op voortzetting van het festival in de geboorteplaats daarvan. Maar KJF-directrice Mlinaritsj claimde dat Kiseljov al jaren niets meer te maken had met de organisatie en dat zij in 2011 het handelsmerk internationaal op haar naam had laten registreren.

Kiseljov zou dat zelf ook meermalen hebben toegegeven, onder meer nadat hij in augustus 2013, vlak voor aanvang van de KJF-editie van dat jaar, verbaal weer eens met gierende banden uit de bocht was gevlogen. In een tv-discussie verklaarde de journalist dat ‘het hart van homo’s die in een verkeersongeluk terechtkomen, begraven of verbrand moet worden, omdat het als donorhart onbruikbaar is’. Later verklaarde Kiseljov niet homofoob te zijn, maar de onrust over zijn opmerking, die wereldwijd tot verontwaardiging leidde, was al gezaaid.

Want uitgerekend dat jaar zou de Britse en openlijk homoseksuele muzikant Patrick Wolf optreden. De eveneens op KJF uitgenodigde Britse formatie British Sea Power, kennelijk wakker geschrokken door de vermeende betrokkenheid van Kiseljov bij het muziekspektakel, vroeg de organisatie om opheldering. In een tweet lieten de bandleden opgelucht weten dat de leiding van Koktebel Jazz Festival hun ervan had verzekerd, dat Kislejov inmiddels allang exit was.

Maar in samenwerking met het Russische ministerie van Cultuur begon Kiseljov zijn eigen show en maakten hij en zijn organisatie volgens Lilia Mlinaritsj ongegeneerd nog altijd gebruik van dezelfde naam en reputatie die het festival inmiddels had opgebouwd. ‘Ik heb ze vorig jaar gebeld dat ze hun naam moesten veranderen,’ vertelt Mlinaritsj, die eraan toevoegt geen persoonlijk conflict te hebben met Kiseljov. Vrij angstvallig probeert ze voortdurend commentaar te vermijden op de geschiedenis met haar ex-zakenpartner. En om begrijpelijke redenen: je wilt geen heibel met iemand die zo dicht bij Vladimir Poetin staat, dat kwaadwillenden hem zelfs de Joseph Goebbels van de Russisch president noemen.

Pesterijen

Uiteindelijk gaf Kiseljov zijn ongelijk impliciet toe door overstag te gaan en zijn nieuwe festivalopzet anders te noemen, zei het met een wel heel summier onderscheid: Koktebel Jazz Party (KJP) luidde de naam van het festival dat hij neerzette. Tussen de regels van Mlinaritsj door blijft de spanning voelbaar. ‘De nieuwe organisatie ging gewoon door ons beeldmerk en onze website te gebruiken terwijl Koktebel Jazz Festival een internationaal geregistreerd merk is,’ zegt de directrice.

Hoewel KJP inmiddels een eigen naam en website heeft, ging de strijd van de festivals onverminderd verder. Toen het Oekraïense KJF zijn traditionele data verschoof van september naar augustus, deed KJP precies hetzelfde. Daardoor overlappen de twee elkaar dit weekend, van 28 tot 30 augustus.

‘Wij hadden de data voor 2015 bepaald op basis van beschikbaarheid van de artiesten en de weersvooruitzichten, want we zijn nu eenmaal een openluchtfestival. Het besluit het in augustus te houden, viel al in april en we hebben dat begin juni publiek gemaakt,’ zegt Mlinaritsj.

Ze vervolgt: ‘Precies twee weken nadat we met een stevige promotiecampagne waren begonnen, kondigde dat festival (Kiseljovs Koktebel Jazz Party) zijn data van 20 tot 30 augustus aan. Toeval? Ik denk het niet?’

De persdienst van KJP laat desgevraagd weten dat het met pesterijen allemaal niets te maken heeft. ‘Toen we de beslissing namen, hebben we slechts het toeristenseizoen en de plezierigste omstandigheden voor de toeschouwers en de deelnemers aan het festival meegewogen,’ aldus een e-mail van KJP.

Naast het namen- en datagevecht, belandden KJF en KJP ook in een tamelijk felle strijd om de artiesten. ‘Voor hen is de situatie op de Krim en in Oekraïne verwarrend. Ze begrijpen niet op welk festival ze spelen,’ zegt Mlinaritsj, vooral duidend op de buitenlandse gasten.

Vorige week al waarschuwde het Oekraïense ministerie van Cultuur dat de muzikanten die op KJP spelen tot aan vijf jaar de toegang tot Oekraïne ontzegd kan worden. Kiev beschouwt de Krim immers als een tijdelijk en illegaal bezet gebied en stelt dat iedereen die erheen trekt zonder permissie van de Oekraïense autoriteiten, de Oekraïense wet overtreedt

Kiseljov – inmiddels een uitgesproken antagonist van de Oekraïense machthebbers, zijn gewezen vriend Porosjenko incluis – reageerde als door een wesp gestoken: ‘Ik heb dit festival opgericht in 2003, toen de Krim nog steeds Oekraïne was. Ik heb al die tijd geen enkele hinder ondervonden voor jazzmuziek. Daarom begrijp ik niet dat die hinder er nu wel ineens is nu de Krim Rusland is geworden,’ brieste hij vorige week tegen het Russische persbureau RIA Novosti.

De-Phazz

Een van de langgekoesterde publiekslievelingen van Koktebel Jazz Festival, de in de VS geboren Karl Frierson – voormalig zanger van de Duitse band De-Phazz – verhuisde vorig jaar al mee naar het festival op het Oekraïense vasteland, maar zou dit jaar zijn contractueel zijn vastgelegd door Kiseljov, zo luidde het. Een flagrante leugen, verklaarde Mlinaritsj begin augustus in Kiev en zo bleek: Frierson – die ooit optrad in een visjivanka, een tradioneel geborduurd Oekraïens shirt – zwoer trouw aan het Oekraïense publiek en sluit zondag Koktebel Jazz Festival in Zatoka af.

‘Ik heb het altijd geweldig gevonden in Koktebel, het is zo’n spirituele plek. En de wijn! Maar wat er met de Krim is gebeurd, is niet eerlijk,’ vertelt Frierson op een overdekt terras in Zatoka, waar hij net is gearriveerd. Hij oogt ontspannen maar het laat hem zichtbaar niet onberoerd. ‘Toen ik hier vorig jaar voor het eerst optrad, was ik zo verdrietig. Je voelde dat ook iedereen in het publiek mentaal gewond was. Ik improviseerde op het podium wat over liefde en het eind van de oorlog. Een jongen kwam naar me toe en hing de Oekraïense vlag om me heen. Toen wist ik dat ik de juiste keuze had gemaakt.’

Intussen heeft de beroemde Krimtataarse gitarist Enver Izmajlov – woonachtig op de Krim en in het verleden een regelmatig geziene deelnemer aan het Oekraïense Koktebel Jazz Festival – eieren voor zijn geld gekozen. Volgens KJP-art director Michail Ikonnikov verzorgt Izmajlov het openingsconcert in Koktebel.

Hoe moet het nu verder met Koktebel Jazz Festival? In het Oekraïense Zatoka gaan ze gewoon door en blijkt dat Oekraïne over fabelachtige musici beschikt. Dogma Trio laat hemelse fusion horen (in de stijl Brand-X, ooit een studio-experiment van drummer Phil Collins) en Aleks Fantajev revancheert zich voor zijn matte vertoning tijdens de festivalopening door zijn drumstel in ontbloot bovenlijf bijkans tot schroot te rammen in dienst van Supremus (intellectuele jazzrock à la King Crimson).

Maar financieel mist KJF het machtige mediaconcern Rusland Vandaag dat KJP wel heeft. Ook zijn de cognacfabrieken op de Krim, die KJF vanaf 2003 sponsorden, weggevallen. ‘We zijn geheel afhankelijk van de kaartverkoop en die is stukken minder dan op de Krim altijd het geval was,’ geeft festivaldirectrice Mlinaritsj toe. ‘Maar we zijn nog maar net opnieuw begonnen en elk jong festival heeft het in het begin moeilijk’, houdt ze de moed erin.

Volgens festivalwoordvoerder Jegor Kirjanov vormen veel buitenlandse ambassades een financieel vangnet voor het wegvallen van de sponsoren. Zo betaalde de Amerikaanse ambassade het optreden van Paris Monster en heeft de Zwitserse ambassade zich garant gesteld voor de kosten van Undiscoverd Soul.

Een kunstredactrice uit Kiev ziet een voordeel aan het wegvallen van de sponsoren. ‘Vroeger speelden er veel gevestigde artiesten op KJF, en die zijn nu niet meer te betalen. Maar dat biedt de kans aan nieuw Oekraïens talent zich te presenteren op een festival. En dat is alleen maar winst.’

© Schift, augustus 2015